Các dự án đổi đất lấy hạ tầng mang lại nhiều lợi ích cho nhà đầu tư nhưng khiến nhà nước phải chịu thiệt kép, xã hội phải sử dụng những công trình giá cao nhưng chất lượng kém.
BT “sốt” hơn BOT
Các dự án BT thu hút rất nhiều sự quan tâm trong thời gian gần đây. Hiện nay, nhiều dự án BT đang bị bóp méo, hình thành nên cơ chế xin - cho và tham nhũng, bào mòn nguồn lực đất đai thay vì mang lại lợi ích cho nhà nước, xã hội, giảm áp lực đầu tư cho ngân sách nhà nước. Với việc sở hữu những mảnh đất có vị trí đắc địa, nhà đầu tư thu được những khoản lời vô cùng lớn, trong khi nhà nước thiệt đơn thiệt kép, xã hội phải dùng những công trình giá cao nhưng chất lượng thấp.
Nhà đầu tư có ngay 197 ha đất làm khu đô thị để bán khi chỉ cần làm 5km đường Lê Văn Lương với chi phí bỏ ra là 700 tỷ đồng. Nhà nước giao đất với mức giá dự tính là 8,5 triệu đồng/m2. Nhưng đến khi khu đô thị được xây xong, giá bán lên đến 30-40 triệu đồng/m2. Hay nhà đầu tư sẽ có 70 ha đất nếu làm 3,5km đường Lê Đức Thọ. Hay CIENCO 5 sẽ có hai khu đất rất lớn để làm khu đô thị mới Mỹ Hưng và Thanh Hà nếu làm 41km đường trục phía Nam. Tuy nhiên, sau 9 năm, mới 12km đường được làm và khu đô thị Thanh Hà đã được bán lại cho nhà đầu tư khác…
Hơn nữa, so với BOT, BT đang an toàn hơn vì chắc chắn có đất để thực hiện dự án khác, hơn nữa còn được Chính phủ tạo điều kiện cho dự án mới, không phải đặt trạm chờ thu phí để hoàn vốn như BOT. Chính vì vậy, trong một thời gian dài, các dự án BT vẫn được triển khai và nay đã trở thành “cơn sốt” trên cả nước.
Nguyên Thứ trưởng Bộ TN&MT, GS. TS. Đặng Hùng Võ cho biết, Tp.HCM đã có 11 dự án BT trong thời gian từ tháng 4/2015 đến 3/2016. Trong tháng 6/2016, 4 dự án BT cũng đã được UBND Tp.HCM phê duyệt. Hà Nội cũng có 63 dự án BT tính đến thời điểm năm 2012. Tính đến năm 2014, 24 dự án BT đã được triển khai. Theo thống kê trong tháng 6/2017, từ năm 2015, 16 dự án đã được triển khai. Con số này sẽ là bao nhiêu nếu tính trên cả 63 tỉnh, thành?
GS. Đặng Hùng Võ nói: “Vậy bao nhiêu đất để trả cho nhà đầu tư cho vừa!”. Tài nguyên đất chẳng bao lâu nữa sẽ cạn kiệt nếu các dự án BT “nở rộ” như hiện nay.
Là chuyên gia của Tổ chức Oxfam, TS. Phạm Quang Tú cho rằng, thời gian qua có hàng loạt dự án BT không nằm trong quy hoạch, không xuất phát từ nhu cầu của nền kinh tế, của xã hội, mà chỉ hướng đến lợi ích nhóm, đáp ứng nhu cầu trục lợi của nhà đầu tư. Đồng quan điểm, PGS-TS. Lê Huy Trọng (Kiểm toán Nhà nước) nêu “dự án BT như bảo tàng Hà Nội có xuất phát từ nhu cầu người dân hay không?”.
Theo nhận định của các chuyên gia, BT “sốt” hơn BOT nhiều bởi những tổn hại mà nó gây ra cho quyền lợi của người dân, cũng như nguồn lực của toàn dân. Nhưng xã hội “chưa phản ứng” do không có thông tin.
Cần chấm dứt việc “đổi đất lấy hạ tầng”
Theo ông Phạm Quang Tú, do chủ trương đầu tư, các lĩnh vực, dự án cần kêu gọi đầu tư không được đấu thầu công khai, không được công bố rộng rãi nên rất thiếu minh bạch và lộ rõ lợi ích nhóm. Do đấu thầu công trình không bị cạnh tranh nên khi nhà đầu tư bàn giao cho nhà nước thì hoặc chi phí cao, hoặc chất lượng thấp, thậm chí cả 2.
Khi đã hoàn thành dự án, đúng ra phải kiểm toán tài chính và kiểm toán kỹ thuật để xác định đúng giá trị, chất lượng, từ đó làm cơ sở cho việc “thanh toán” bằng quỹ đất. Nhưng do BT không buộc phải kiểm tra kiểm toán, chỉ là quyết toán, giá cuối cùng do quyết định chủ quan của cá nhân, cơ quan có thẩm quyền phê duyệt nên “đây là lỗ hổng lớn nhất và là mảnh đất màu mỡ nảy sinh tiêu cực tham nhũng và tiêu cực”, ông Tú nói.
Theo bà Trương Hải Yến (Kiểm toán Nhà nước), đa phần các dự án trong 21 dự án BT sau khi kiểm toán đều không được thông qua HĐND, không thuộc kế hoạch đầu tư trung hạn, mà là chỉ định thầu. Cùng với đó, các dự án BT được giao đất trước khi công trình được hoàn thành với giá đất thấp hơn nhiều so với giá đất khi bàn giao công trình. Điều này gây thiệt hại cho ngân sách nhà nước và làm lợi cho nhà đầu tư.
Ngoài ra, vốn chủ sở hữu của nhà đầu tư chỉ cần bằng 10% hoặc 15% tổng mức đầu tư, còn lại đi vay 85% còn lại với lãi suất vay quy định, tối đa là 1,3 lần lãi suất TPCP. Thực chất 85% vốn đó là vốn mà nhà nước đi vay với lãi suất cao hơn phát hành trái phiếu để tự đầu tư. Bà Yến nói: "Vậy là BT chẳng những không giúp giảm gánh nặng đầu tư cho NSNN mà còn trở thành gánh nặng hơn”.
Cũng theo kết quả kiểm toán, nhiều chủ đầu tư đi vay để có đủ 10% và 15% vốn do không góp đủ 10% hay 15% này từ vốn chủ sở hữu. Giá dự án vì thế tăng lên kèm theo nhiều rủi ro... Kiểm toán còn phát hiện ra những sai sót trong tất cả các khâu khiến việc thi công có nhiều thất thoát và chất lượng kém. Do đó, theo kiến nghị của Kiểm toán Nhà nước, 21 dự án cần bị xử lý tài chính với 3.815,4 tỷ đồng, tương đương 12,54% giá trị được kiểm toán (3.815,4 tỷ đồng/30.425 tỷ đồng).
GS. Võ phát biểu: “Đã đến lúc vĩnh biệt cơ chế “đổi đất lấy hạ tầng” tại các địa phương đã phát triển tốt, chỉ nên áp dụng ở nơi chậm phát triển, hạ tầng thiếu và ngân sách yếu”. Ông Võ cũng cho rằng, các khoảng trống pháp luật cần được lấp đầy thông qua việc bổ sung quy định về kiểm toán tài chính để định giá đất đai khi trả cho nhà đầu tư, đánh giá giá trị công trình hạ tầng cũng như kiểm toán kỹ thuật để đánh giá chất lượng dự án.
(Theo Thời báo ngân hàng)